Sê Stranên Li Rêzeçiyayên Zagros û And'ê Hatî Veşartin

 

‘Ev bêdûmahîtiyek e… Ji bo eşqa jiyînê zindîbûna xwe winda neke, mirov heqîqetê di nav xewn û xeyalan de vedişêre û ji bo domandina vê jiyanê li riyên cur bi cur digere… Mirovek xwe bi bextewariya zanistiya Sokratî ve girê dide; da ku birînên xwe yên bêsînor ên hebûnî bi vê riya berhewa qenc bike. Mirovê(n)  din jî xwe bi perdeyên efsûnî yên bedewiya hunerê ya li ber çavên wî dizivire, radipêçe...

                                                                                                                [Nîetzsche & Zayîna Tîrajediyê]

  

Sê Stranên Ku Li Rêzeçiyayên Zagros û Andê Hatine Veşartin

Viktor Jara: Gîtar, Koroya Zarokan, Çiyayên Andê (Qutkirina dengê şoreşê)

Erdewan Zaxoyî: Ûd, Paseport, Çiyayên Metîna (Windakirina dengê şoreşê)

Hozan Serhed: Tembûr, Stasyona Bornovayê, Çiyareşk (Dizîna dengê şoreşê)

 

Li stadyûma Santîagoyê leşkerên Pinochet, ewilî tilî, paşê dest û dawiyê jî ‘deng’ê Viktor Jara jê dikin. Sîxûr û qesasên Sedam ‘deng’ê Erdewan ê bi nalîn strana ‘Ez dizanim’ digot li otêleke bêserûber li Bexdayê winda dikin. Tembûra Hozan Serhed, çanteyê wî yê li piştê bû û dawiyê jî ‘deng’ê wî li Zozanên Feraşînê bi destê birayekî xayîn ê ku ji bo aferînekê ji serleşkerekî dagirkeran bibihîze bi şehwet xwe digevizîne ve tê dizîn… 

Ev hersê hunermend, ji sê selîqeyên jêhatî yên ku ji strana şoreşê hatine dizîn an jî ji qevdeke tayên sor ên ji mafûra şoreşê hatine çikandin mezintir û zêdetir in. Ew bûn milîtanên nefsbiçûkî û diltenikiyekê ku birîn li stranan, stran li şoreşê, şoreş li xwe zêde kirine. Tiliyên wan bi hostetiyeke mezin li têlan dixistin; lê ew tilî carekê bi soratiya şoreş û evînê hatibûn daxkirin û dilê wan bi lerizîneke nebaliq stranên ku her û her zarok bimînin bi wan didan gotin. 

 

Helbesteke Windabûyî

Dayika Erdewan bi salan piştî windabûna nazdarê xwe, wiha digot: “Min hemû ewraq, pare, wêne û kasetên Erdewan vedişartin û ez hemû gavan rêhevala wî bûm a ku berê wî dida kurdayetiyê û çiyayên bilind! Ji ber wê, di stranên wî de du dayik derbas dibin; yek ez im yek jî Kurdistana wî ya ku canê xwe di riya wê de daye…” Erdewan li ser meytê Eyaz helbestekê dixwîne û şeş rojan şûnde winda dibe; diya wî Gulê li dû Erdewan helbesteke windabûyî dixwîne:

Ez Gulo me Guloka dîn im 

Ez ê Kurdistanê bigirim û bihejînim

Ger pirsa Erdewanê min ji min nekin 

Ez wê heft dewletên ecnebiyan pê bihesînim.

Ez ê herim Îranê xopana şewitî dikana pêşiyê 

Kefiyekê ji delalê dilê xwe re bikirim û li dor bejna wî bihejînim

Ez ê pê badim wê birînê û te birevinîm daygorî 

ji hefs û zindana bi sêfîlî û bi derwêşî…

 

Meşa Bi Heman Giyanî

Sal, 1984; yanzdeh sal di ser leyistina Rouleta Rusî ya li ser cênîken Viktor Jara û bêmamostemayîna zarokên ‘Koroya Şîliyê’ re derbas bûye. Kurd, bi sedan sal e ji bo pasaportstendinê ji welatê xwe diçin paytextê welatekî din. Erdewan, ne li nav refên pêşmergeyan ne jî di nava welatê xwe de nikare wan awazên xwe bîne cem hev û ji bo çûyîna Ewropayê berê xwe dide bajarê Bexdayê. Ewilî tê Zaxoyê termê destbirak û rêhevalê hunera xwe Eyaz Zaxoyî yê bi destê sîxûrên Baasê hatibû jehrîkirin, dispêrin axê. Piştî şeş rojan li Bexdayê di otêlekê de bi destê kontrayên Hîtlerê Bexdayê Sedam ve tê revandin û windakirin.

Wan salan li Tirkiyeyê, huner û gotina polîtîk roj bi roj ji polîtîkayê dûr dikeve û biçûk dibe. Hozan Serhed wê demê zarokek e; demeke kin ew û Kucuk Emrah li malekê bi hev re dimînin û Serhed her roj li ser riya Sûka Muzîkê ya Ûnkapaniyê diçe û tê. Heman demê Koma Berxwedan ji bo ‘Raperîna Mezin’ dest bi raçandina mafûra ji êgir ya hunerê dike. Di sala 1993an de dema ku tayek din ji mafûra şoreşê li Tetwanê diqede, ew ta dibe ‘Mizgîna Leheng’ û piştî deh salan, ne li Ûnkapaniyê, li çiyayên Zagrosê dikeve nav repertuara Hozan Serhed. Neviyê Evdalê Zeynikê ji Bornovayê ber bi qadên azad dimeşe da ku destên Viktor Jara yên jêkirî û awaza Erdewan ya bi navê ‘Dayika Min Xwedana Çar Landikan’ li şikeftên Çiyayên Metîna bîne cem hev, li gel wan guleyên di lûleyên şervanan de xwe bi soratiya şoreşê rapêçayî… 

 

Awaza Rê-hevaltiyê

Viktor Jara beriya ku destên wî bên birîn li Stadyûmê strana “Em pênc hezar kes in / Kî dizane em çend in / Li hemû bajaran û li seranserê welêt / Deh hezar dest tenê li Stadyûma Şîlîyê” distirê. Ew helbest, li Dola Kelareşê xwe li nav têlên tembûra Hozan Serhed dixe û xwe vediguhêze helbesta Memed Uzun: “Em pênc kes / Ew pênc hezar kes / Em pênc hezar dil / Ew pênc dil...”  Paseporta ku Erdewan demeke dirêj ketî dû, helbesta ku diya wî jê re nivîsandî, çenteyê Hozan Serhed ê ku qet nehatî dîtin û strana Viktor Jara ya ji bo koroya zarokan çêkiribû bi hev re diherikin dibin yek awaz: Awaza rê, rêvingî û rêhevaltiyê… 

 

‘Guleya Di Singê Dagirkeran de Diteqiya’

                                             “Dijminên me ji lûleyên tifingên me bêhtir ji stranên me ditirsiyan…”

                                                                                                                                 Hişyar Hesen

Rêhevalê Eyaz û Erdewan, Sebah Zaxoyî di axaftineke xwe de digot: “Erdewan û Eyaz deng û gewriya xwe kiribûn lûleya tifingê û her awaz û helbest wek guleyekê di singê dagirkeran de diteqiya.”

Erdewan, li Zaxoyê li ser gora rêhevalê xwe Eyaz, helbesta xwe ya dawiyê dixwîne. Di heman rojên ku kontrayên Sedam li Bexdayê jiyana Erdewan didizîn; Îbrahîm Tatlises, Nurî Sesîguzel û İzzet Altinmeşe li studyoyên Ûnkapaniyê stranên Erdewan ên ku li nav refên pêşmegeyan afirandibûn didiziyan û ji bo kêf û şahiya dagirkeran ew stranên kurdî diqulipandin zimanê tirkî. ‘Dizên malê’ li aliyekî ew stranên ‘malê diziyê’ dikirin kaset û berîkên xwe tijî dikirin li aliyê din jî li ser sifreyên dagirkeran û meyxaneyên Stenbol û Enqereyê li gel hemû lewçetî û bêrûmetiya xwe awaza Erdewan wek jiyana wî winda dikirin. 

Wan salên ku Viktor Jara digot û Erdewan lê vedigêra, Silêman Alpdoxan li Panosê zarokeke spî û rûgeş e. Çend sal paşê, Silêman zêdenavekî li xwe dike, dibe Murat Esen û li Bazara Muzîkê ya Ûnkapaniyê bi navê ’Gulo’ kasetekê derdixîne. Piştî çend salan ‘Gulo’ dibe diya Erdewan û ji êş û kovanan dîn dibe. Hozan Serhed dema li ser dewsa du stranbêjên şoreşger digere, strana ‘Hewlêr’ê çêdike. Di stranê de li aliyekî rêhevalên Erdewan li aliyê din rêhevalên Serhed hene û Serhed şîna rêhevalên xwe yên bi xiyaneta birayan hatine kuştin digire heta roja li zozanên Feraşînê jiyana wî bi destê birayekî din tê dizîn… 

Erdewan ji bo ku ji stranan wargehekê çêbike û diyarî welatê xwe bike dikeve rê, Serhed ji bo ku çîroka welatê xwe seranser li stranekê bar bike xwe berdide nav çiya û xaçerêkên Botanê û herdu hunermend jî hê di rê de dikevin. Rê, rêhevaltî û ketina wan dişibe Viktor Jara… Wek Deleuze gotiye, “Yek ji aliyên herî xweş ên şoreşê ew e ku şoreş dikare mirovên ku hev nedîtine bike nas û dostên hev.” Ji ber vê yekê birayê Viktor ê biçûk Serhed e, strana ku li ser lêvên Hozan Mizgîn xwe daliqandî xwişka guleya dawî ya Elî Temel e. Dilê Soysal Ekîncî destebirakê dilê Mayakovskî ye; ew dilên di jêrzemînekê de di nav xîzanî, êş û govanan de bi hev re rawestiyayî…

Li ku derê dinyayê be bila bibe, awazên di nav dilê gelên bindest de hatine veşartin û bi berxwedan û xemên giran hatine xemilandin wek selîqeya Sefkan û Delîlayê ye…

 

HALA GELİYORLAR!

 

 

Beyazın siyasal tahayyül dünyasında Kürtlüğe dâhil olmuş herhangi bir durum ya da olay söz konusu olduğunda, Kürde sormadan Kürt adına konuşma, Kürdü anlatırken aslında kendini anlatma stratejisi, entelektüel/akademik alanda bambaşka bir form ile kendini var etmektedir. Entelektüel/akademik dünyanın özgürlükçü ve de-kolonyal bir direniş damarına dönüşeceği yerde kendini kıyıdan konumlanıp Kürtlüğü ve Kürtlük hallerini bilimsel bir bilgi nesnesine indirgemesi, entellektüel/akademik alanın Kürt dünyasını tam bir iç sömürge alanına dönüştürmesini sağlamıştır. Üstelik insanın kendi türdeşleri, hatta yoldaşları adına konuşurken bile temsil krizinin her an etik/politik bir problem alanına dönüşme riski bu kadar güçlü iken… Newroz için yıllardır yürütülen, "mitiko-ritüel mi, ulusal bütünleşmeye harç yapılmış etnosembolik bir kurgu mu, ezilen halkın kral tanrılardan çaldığı bir karnaval mı?" şeklinde uzayıp giden tartışmaların ortasında asıl sorulması gereken sorunun üzerinden mütemadiyen atlanır: Newroz’un Kürtlerin kolektif bilinçaltına ve duygular atlasına kazınmış asal karşılığı nedir?

Evet, Newroz mitolojik bir anlatıdır. Bir tarafında kafasından yılanlar çıkmış zorba Dehak ve şürekâsı; öbür tarafında dağlara kaçarak ordulaşmış halk ve Keyakseres (Demirci Kawa) vardır. Efsaneler ya da mitolojik anlatılar bazen toplumsal birliğe ve dayanışmaya çağrı yapar, bazen de zoraki bir araya getirilmiş ve hiçbir ortaklığı olmayanların birlik iddiasını parçalayan ‘ben farklıyım’ çağrısına dönüşür. 1 Mayıs’ı Bahar Bayramı’na, Newroz’u, Nevruz’a doğru bükerek direnenin isyan-festival günlerine el koymaya çalışan devletin hikâyesi tam da bu bağlama oturur.

Geçmişten gelip bugüne anlam veren

Newroz şimdiki tarihsel öznelliği içerisinde Gürdal Aksoy’un tanımıyla 'mitsel bir ideolojiden çok ideolojik bir mit' tanımını da aşarak Kürtleri bir özne olarak tarih sahnesine çağıran, Kürtlerin binlerce yıllık politik ve kültürel özlemlerine karşılık gelen mite dönüşmüştür; Gerçekleşmesi zorunlu eylem haritaları ve anlam kipleri sunan bir kurtuluş miti. Newroz geçmişten gelip bugüne anlam veren, yarını anlatan çok zamanlı ve çok katmanlı bir tarihsel/politik uzamdır. Levi-Strauss, modern dönem ideolojilerinin mitolojik anlatılara çok fazla benzediği, hatta modern batının mitin yerine ideolojiyi ikame ettiği teziyle siyaset teolojisinde yeni bir tartışma alanı açmıştı. Efsaneler, cansız ve ruhsuz birer kurgu değil aksine kendine inanan insanlar için yaşayan bir geçmiş ve yaşayan büyük bir gerçeğin tekrar tekrar canlandırılmasıdır. İçinde zalimin, mazlumun, direnişin, isyanın, kurtuluşun ve yeniden doğuşun olduğu bir söylence kendi doğalında politiktir; mitolojik bir kurgusallık bile olsa bir kurtuluş mitidir ve dolayısıyla ideolojiktir. Bu yönüyle Newroz’un Kürtlerin direniş dünyasındaki karşılığı mitik bir inşa değil, geçmişte zaten var olanın bu günün siyasal direniş repertuarına eklemlenmesidir diyebiliriz. Üstelik tarih denilen bu uzun serüvende hangi olayın mitik, hangisinin gerçek anlamda yaşandığını hiçbirimiz tam olarak bilmiyorken!

Kürtlük dünyasında kültür ve siyasal alan arasındaki geçişgenlik ve karşılıklı besleme ilişkisinin yanında her iki alan arasındaki hegemonik ve hiyerarşik ilişkinin kendini en çok gösterdiği alanlardan biri de Newroz alanları olmuştur. 1970’lerde fetret devrini sonlandırıp yükselişe geçen Bakur’daki Kürt siyasal mücadelesi, etno mitik bir diriliş hikâyesi olan Newroz’u ulusal kurtuluşun tarihsel arka planına döşeyerek 1990’larda özgürlük hareketinin Newroz’u gerçek bir serhildana dönüştürmesine zemin hazırlamıştır. Eğer geleneğin icadı bağlamında bir tartışma açılacaksa, 1990’lardan itibaren devletin Newroz’a karşı kendi Nevruz’unu dolaşıma sokma çabasından başlamak gerekir. Kürtlerde zaten tarihsel olarak var olan ve politik mücadele alanına dâhil edilmiş bir geleneğe karşı tam bir karşıtlık ve reddiye üzerinden resmi Nevruzlar ilan etmek tam da geleneğin icadı dediğimiz bir bağlama oturmaktadır. Tüm yerkürede ihtilaf ve çatışmaları azaltan kutlama ve festivaller, Newroz meselesinde tam bir kolonyalist kuşatma ile de-kolonyal bir çatışma ve gerilim alanına dönüşmüştür. Milyonlarca Kürt aynı anda kendi ulusal gerçekliğini yeniden tanımlayıp festival alanını politik bir kimliğin ilan sahnesine dönüştürürken devlet, geleneği karşıtlık üzerinden yeniden canlandırarak yekpare bir Nevruz arzusuyla kravatlı memurlarını ateşin üzerinden atlatmaya devam etmektedir.  Bu yönüyle Newroz, hem Kürtlerin kendini egemen olandan ayrıştırdığı ve ayrışma noktalarını birer direniş/beyanat alanına dönüştürdüğü ikili bir işleve sahiptir. Burke’nin ‘şenlik ve kutlamalar, toplumsal birlikteliğin kutsandığı, dayanışmanın alan yarattığı, ters yüz edilmiş bir dünyanın canlandırılması için bir sahne görevi görür’ dediği şey Kürdün kolektif bilinçaltında Newroz’a denk gelir.

Sembollerin ve kültürün işlevselliği

Etno-sembolizm, ulusallaşma ile kolektif kimliğe ve belleğe sahip çıkma ilişkisini tanımlarken kolektif kimliğin oluşumunda sembollerin ve kültürün işlevselliğini merkeze alır. Halbwach’ın tanımladığı ve kolektif belleği meydana getiren toplumsal, politik ve kültürel bellek üçlüsü aynı anda Newroz alanlarına akar ve geçmişten diriliş öykülerini damıtarak gelecek kuşaklar için anlam ve kurtuluş kapılarını gösterir. Bu yönüyle Kürt kimliğin oluşumunda, yaşanıp yaşamsallaşmasında Newroz, ana akış yönü ve dirilişten geleceğe akışın temel rotası işlevini üstlenmiştir diyebiliriz. Bu bağlamda kendi ulusallığını ulusal eğitim ve ulusal yazın dünyası üzerinden sağlayan diğer ulusların tersine, Kürtlerin bu öznellikten mahrum oluşları ve kolonyal kuşatma altında parçalanmalarının bu durumun ortaya çıkmasında büyük bir rolü vardır. Kürt düşün dünyasındaki kılıç ve kalem dikotomisinin tam ortasında kılıç ile kalemi aynı mücadele alanına çağıran bir ferman niteliği taşır Newroz.

 

Devletin Nevruz maskaralığı

İlk Newroz’un nerede ve nasıl kutlandığına dair sorunun cevabı Klein’in Kürt milliyetçiliğinin ilk nerede ve nasıl ortaya çıktığı sorusuna verdiği cevapta gizlidir: ‘Farklı zamanlarda, farklı yerlerde ve farklı Kürtler için farklı tarihsel gerçekliklerden doğarak başladı…’ Özellikle tarihin çok yönlü ve karmaşık denklemini hesaba kattığımızda şunu söyleyebiliriz: Newroz, resmi söylemin tam karşısında duran Kurdî söylemin bir itiraz ve beyanat sahasıdır. Söz konusu beyanatlarını duyulur kılmak için iki yılda 125 (yüz yirmi beş!) insanın cenazesinin sokaklara saçıldığı devrimci bir inatçılığın politik dışavurumudur! Newroz, Kürtlerin öncülüğünde bütün gayr-ı resmi insan topluluklarının Newroz’larını devletin Nevruz’una yedirmeme iradesidir. Newroz’u kendi ‘amorf bayramlar’ repertuarına eklemek için yıllarca çırpınan resmiyete karşı bir tek ateşte can bulan ve Zagros doruklarından Amed Zindanları’na oradan İzmir’in Kadifekalesi’ne kadar sıra sıra dizilmiş ateşböceklerinin halaya durduğu devrimci bir dans tarihinin tarifidir Newroz.

Ulusal bir harç

Newroz alanları, Kürtlerin 'her zaman buradaydık ve geçmiş en az bugün kadar önemlidir bizim için' dedikleri, biz olmanın ve bu kadar çok olmanın yarattığı güvenin tazelendiği, hem özgürleştiren hem de güçlendiren bir mekânsal stratejiye dayanır. Politik ve kültürel belleği besleyen tüm sembollerin aynı anda belirdiği kimliğin dolayımsız bir ilan sahnesi; sınıfın, cinsiyetin ve yaş kategorilerinin silikleştiği, 'sürekliyiz ve bütünlüklüyüz' ilanının yapıldığı, kırsalın ve kentin, varoşun ve merkezin anlık bile olsa bütünleştiği bir politik ve kültürel köprü işlevi görür. Newroz alanları, biz ile öteki, geçmiş ile şimdi arasındaki ayırımların hem görünür olduğu hem silindiği ikili bir diyalektiğin işlediği ulusal bir harç, tarihin ve güncelin aynı anda görünür olduğu zamansal bir yansıtıcı görevi görür. 

 

Yeni patikaları gösteren işaret levhaları

Newroz bir hatırlama eylemidir; mütemadiyen bir yenilenmeye ve yinelenmeye gönderme yapar; direniş tarihinin önemli kavşaklarını tarihin içinden çekerek sahnenin önüne kadar getirir. 1982’de Mazlum Doğan’ın, 1990’da Zekiye Alkan’ın, 92’de Botan’da başlayan Serhildan dalgasının, 20 Mart 1993 Ateşkesinin ve 2013 Barış deklarasyonunun açtığı yeni patikaları gösteren işaret levhalarına ve tarihsel hatırlama sahnesine döner. Kolektif özlemlerin, öfkelerin ve binlerce farklı duygunun hare hare dolduğu, Kürde söylenmesi yasaklanmış birçok şeyin söylendiği ve Kürt ulusal renklerinin tüm tonlarının ve formlarının serpiştiği tarihsel bir nutuk alanı, her Kürdün Kürtlüğünü biraz daha öğrendiği, katılımı uzmanlık ya da örgütlü olmayı gerektirmeyen bir siyasal cephe işlevi görür!

Kuzeyli Kürtlerin hafızasında Newroz, Bakthin'in karnaval ve festivaller için dediği  'hem bir ütopya gerçekliğinin hayata dâhil edildiği bir alan, hem de gem vurulamayan bir karnaval özgürlüğünün atmosferini yaratmıştır.’

Kürdistan tarihinin en büyük direniş ve vahşetlerinden birinin yaşandığı 2015-2016 yıllarının ardından kutlanan 2017 Newrozu'nda Amed Newroz alanına akan yüz binleri gören şaşkın bir polisin deyimiyle: "Hala geliyorlar!" Ve gelmeye devam edeceğiz!   

 

WÊJE HETA KU DERÊ DIKARE JI POLÎTIKAYÊ BIREVE?

  

‘Nezanîna bîrdoziyê ji nezanîna ziman tê…’

  Maxim Gorkî

 

Weje: Çawa u Ji Bo Ke?

Ger wêje karekî şoreşgerî be çeka wêjeyê jî divê bibe bang û avazên bibandor! Wêje çendî xwe ji qada polîtîk bide paş jî li gor rewşa civak û dîrokê teşe digire. Ev, wek çarenûsa wêjeyê ye. Piranî jî wêjeya kurdî bi tu awayî nikare xwe ji kurdayetiya ku îro seranser bûye vîzyoneke polîtik bişo yan jî jê bireve. Kurt û kurmancî kurdbûn û wêjeya bi zimanê kurdî hatiye nivîsandin bixwe seranser qadên polîtîk in.

Gotina bingehîn a hemû wêjeyên, ku di bin bandora nêzîkbûnên ku mirina îdeolojiyan îlan kirî de mane, nexasim jî edebiyata post-modern ev e: “Hûn nivîskar qedirbilind in! Ger gel deryayek be hûn nekevin nava wê deryayê; ku hûn bikevinê hûn ê bibin alîgir û heqîqetê winda bikin. Li qeraxa deryayê bisekinin û li wir berhemên xwe biafirînin. Hûn çend dûrî gel û civakê bin hûn ê hind nêzî rastiyê bin…” Belê; mixabin, di roja me de nêzîkatî û hewldana sereke ya xweperestî (narsîzm) û hîçperestî (nihîlîzmê) ya di warê huner û wêjeyê de ev e û her tim xwe bi awa û şêwazên cuda nû dike.

Armanca bingehîn a vê sekn û nêzîkbûnê seranser li ser xeteke birdoziyê dimeşe û armanc ew e ku nivîskar ji qada polîtîk û etîk dûr bikeve. Nivîskarê navdar Marquez dibêje: ‘Peywira herî mezin a nivîskara/ê şoreşger ew e ku baş binivîse’. Bêguman, etîk û estetîk bi hev ve girêdayî ne. Lê belê di nav vê rastiyê de hin xefik jî hene. Mînak, tenê nêzîkatiyek li ser bingeha retorîkeke baş û vegotineke estetîkî xwe dixemilîne, dikare berxwedan û wêrankirinê jî di nav xwe de tarî bike an jî di nav wê estetîzasyona bilin de bitepisîne. Ev rev û bazdan çiqas ji rastiyên tûnd û talûke dûr bikeve ewqas dibe hewldaneke xwespartina qadên konformîzmê jî. ‘Li aliyekê wêjekara/ê reş’, bi zimanekî efsûnî mexdûrbûneke giran li gel melankoliya Rojhilatê di nav rûpelên xwe de dinexişîne. Li aliyê din wêjekara/ê’ spî jî têkiliya wê melankolî û berxwedana reşikan ji hev qut dike û li gel mîstîfakasyoneke bêhempa jiyana xwe ya hedonî û bohemî berdewam dike. Li gel qelûn, wiskî, pirtûkxaneyeke dewlemend û odeya xwe ya li akademiyê yan jî li plazayeke biha…

Wêjeyek çend xwe ji gerdûna exlaqî û polîtîk veqetandibe di nav xwe de ewqas jî îdeolojîk e, her çend îdîa dike ku ew ne îdeolojîk e jî. Ma berhemeke wêjeyê di nav têkiliyên teng ên civaka elîtên çandî de bibe berhemeke bazara çandê gelo ev berhem ne îdeolojîk e? Di nava vê bazarê de ew berhema li ser retorîka ‘nivîskar bêalî ne’ hatî afirandin û xwe ji qadên têkoşînê dûrxistî ne ideolojîk e? Îro gelek nivîskar ji ber ku rehetiya xwe naxwazin winda bikin bi retorîka ‘wêje serbixwe ye’ rewa dikin. Lê bele ev sekna ji tirs û çewtiyê tê divê viya ji bîr neke: inkarkirina birdoziyê jî helwesteke birdoziye.

Mixabin, piranî jî li van salên dawiyê, vegotineke wêjeyî ya ku tinazên xwe bi têkoşîna dij-kolonyalîst dike û bi domdarî hewl dide ku dilê ‘desthilatdara/ê spî’ xweş bike, wek teniya sêlê ketiye ser rûyê wêjeya kurdî. Jehra ku di dibistan û zanîngehên pozîtîvîst ên kemalîzmê de li giyana me hatî derzîkirin li pêşiya wêjeyeke dij-kolonyal astenga herî mezin e. Heta ku em kodên deshilatdaran ên li ser derûnî, ziman û hişmendiya me hatî çandin neşkînin mixabin nivîsandina kurdî jî tena bi serê xwe nikare me bibe ber bi wêjeyeke seranser kurdî û kurdewar.

Ger di kûrahiyên berhemeke wêjeyî de bîr, birdozî, polîtîka, civaknasî û felsefe tune be ew berhem pêşiya berhemên resen û jêhatî ên ku wê derkevin holê jî asteng dike. Ji ber ku berhemên wiha, xwediyê peyvê jî xwediyê serpêhatiyê jî dikuje. Ev bi awayekî eşkere dagirkirina qadekê girînge jî. Ji ber ku roman an helbesteke herikbar, veguherîner, wêrek û bedew ji mêjiyekî ku li ber lingê dagirkeran ji tirs û xofê wek kevir hişkbûyî dernakeve! Wêje li ser hişmendiyên wêrek ên ku dixwazin cîhanê veguherînin şîn dibe. Wêjekar dema li nirxên mirovatiyê xwedî derdikeve nikare pişta xwe bide war û wargehê xwe û wan paşguh bike. Wek şanoger û nivîskarê mezin Bertolt Brecht gotiye: ‘Ger piştî ku we berhemeke wêjeyî afirand an jî we xwend û temaşe kir, hûn neketibin nav deryaya pirs û şik û ramanan mixabin ew berhem berhemeke pûç û vala ye.’

Ew zanyar û nivîskarên demekê li ser qatên herî jor ên zîgûratan û li pirtûkxaneyên qesr û qonaxên qiral, şah û padîşahan dinivîsîn îro xwe kişandine qatên avahiyên bilind, rezîdans û li ser palgehên nerm û germ! Ew ji me re tiştekî nabêjin. Me dikin hilgir, xulam û xidamên peyvên xwe yên lewçe û çivêl.

Riya Hebûn û Xwebûnê: Wêjeya Şoreşger

Serdest, ji gotinên şerker û berxwedêr hez nakin. Ew gotinên serçemandî, bindestî û rebeniyê tercîh dikin û ew berhemên li ser van hestan avabûyî wek wêjeya bilind ji girseyan re destnîşan dikin. Di dîrokê de kêm dîktator hindî Hîtler û Mussolînî pesnê nivîs û berhemên futurîst didin. Helbestavanê mezin ê îspanyolî Garcia Lorca wexta wê bê înfazkirin faşîstên Franko lûleyên tifingan didin singê wî ew jî kulma xwe ya destê çepê bilind dike û helbesta xwe ya dawiyê dixwîne: ‘Mirovê/a ku ne azad e çi ye? Ji min re bêje Mariana. Ka bêje ez çawa dikarim ji te hez bikim? Ger ez nikaribim azad bibim. Ez çawa dikarim dilê xwe ji te re vekim, Ger ev dil ne yê min be?

Wêje, wek sêr û efsûneke ku dûrahiya di navbera nivîskar û xwîner de ji holê radike. Wêje, ger bi şêwe, peyv dilxwaziya xwe nikaribe riya hebûn û xwebûnê veke, riya biyaniyê û xwebiyaniyê vedike. Kesên ku ji ava kaniyên kevneşopiya axa Kurdistanê vexwaribin û ji civatên dengbêj, pîremêr û pîrejinan sûd wergirtibin vê rastiyê baş dizanin. Ne vegotinên giregir û peyvên bilind, tenê vegotinên zelal ku ji nirxên bingehîn ên gel hatine wergirtin dikarin girêdaneke xurt di navbera xwediya/ê gotinê û guhdêr birêsin. Têkiliya gel, nivîskar û têkoşînê jî li ser ve kontekstê didome û mezin dibe. Mînak, dema ku nivîskareke/î kurd berê xwe dide rastiya gel û welatê xwe, li aliyekî çîrokên sirgûn, îşkence, wêranî û koçberiyê, li aliyekî din jî berxwedaneke mezin dibîne. Nikare ji vê rastiyê bireve; mirov çend ji rastiya xwe bireve ew rastî ewqas bi hêztir bi ser mirov ve tê Wek Lacan dibêje: ‘Tiştê hatî tepisandin wê teqez rojekê vegere; dereng an jî zû...’

Li ser têkiliya di navbera wêje û jiyanê de helbestvanê nemir ê kurd Hêmîn Mahabadî dibêje: 'Ger hunermendek tevahiya jiyana xwe wek çeperekê li pişt gotina xwe rêz neke, peyva wê/wî jî wek jiyana wê/wî vala ye û ev jî xwexapandin e…'

 

 

 

KOLONYALİST KAPATILMANIN DUVARLARINDA AÇILAN BÜYÜK GEDİK: MED TV

 

 

 

Bir Kürt, yüzyıllardır hem kendi ülkesinden başka bir ülkeye gitmek, hem de kendi ülkesinin her hangi bir parçasından başka bir parçasına gitmek için başka bir ülkenin başkentinden vize almak zorundadır. Aynı şekilde yüzyıllardır kendine dair yarattığı anlam dünyasının bütün ilklerini kendi ülkesinin dışında bir ülkede var etmek zorunda kalmıştır. Her yanına dram, inat ve direniş hikâyeleri serpişmiş olan bu ontolojik gerçeklik, Kürtlerin kolonyalistler tarafından ‘aslında yurdu olan yurtsuzlara’ dönüştürülüp ‘tarihin bekleme odasına mahkûm edilmelerinden’ kaynaklanmıştır. 95 yılında Avrupa’da yayın hayatına başlayan MED TV, tam da bu öznelliğin içinde o odanın kalın duvarlarında en büyük gediklerden birini açmıştır…

 

Kürtlerin tarihteki ilk gazetesi Kürdistan 1898’de Kahire’de, Latin alfabesine geçişin miadı sayılan Hawar Dergisi 1932’de Şam’da, ilk Kürtçe radyo yayını 1939’da Bağdat’ta, küresel ölçekte uydu üzerinden yayın yapan ilk televizyon MED TV 1995’te Londra’da yayın hayatına başlamıştır. Kürtlüğe dair sanatsal, kültürel ve politik üretimin neredeyse bütün ilklerinin sürgünde veya ülke dışında ortaya çıkışı kolonyal kuşatmanın ve kapatılmanın somut bir gösterenidir. MED TV’nin Kürt basın yayın dünyası içerisindeki en özgün yanı, ülke dışına daha önce çıkmış diğer yapılar gibi ülke dışında sabitlenmeyi ret ederek bizzat ülkede geniş bir iletişim ağı kurması ve ülkenin içinde olan biteni bizzat ülkenin içinden vermiş olmasıdır. Özgürlük Hareketinin 1970’lerin sonunda başlattığı ‘Hicret’ ve 80’lerin ortasından itibaren başlattığı ‘Ülkeye Dönüş’ stratejisi, 1970’lerden itibaren ülke dışına çıkmak zorunda kalmış ‘muhacirlerin’ özellikle 90 sonrası basın yayın alanında başlatacakları ‘politik, kültürel ve sanatsal bir hicretin’ momentumuna dönüşmüştür. Bu yönüyle MED TV’nin ülkeye dönerek ülkedeki her evin ve sokağı içine yayılma stratejisi ve en önemlisi ülke ile kurduğu ilişki bağlamında Özgürlük Hareketi ile ciddi bir senkronizasyon yakaladığını söyleyebiliriz.

O güne kadar Kürtlerin anlam dünyasında ‘Ên li Çiyê, Ên ji Derve, Meçêtir’ gibi tanımlarla mistik ve belirsiz bir alana dâhil edilen savaşçılar,  şal û şapik, sarı mekap ve qelêşleri ile ekranlardan sızarak dünyanın dört bir yanına savrulmuş Kürtlerin bizzat evlerinin içine ‘gündelik olanı belirleyen birer özne olarak’ girmeye başlamışlardı. Ülkeye dönüş stratejisi, sadece kolonyal egemenliğin çizdiği yapay sınırlardan sızarak değil aynı zamanda uzayın derinliklerinden gelen ‘hakiki’ seslerin ve görüntülerin evlere sızması ile tamamlanıyordu. Büyük bir kapatılma ve görünmez kılma stratejisi ile kendini kurumsallaştıran kolonyal kuşatmada açılan bu büyük gedik, kısa bir süre sonra devletin ‘çanak toplatma’ müdahalesini beraberinde getirdi. Kürdün kendine ait olana dair büyük sahiplenici inadı, bu kez damlara ve balkonlara kurulan antenlerin sökülerek bahçelerin içine monte edilmesi yoluyla ‘görüneni görünmez’ kılıyordu. Antenlerin köylerden kentlere bütün bir coğrafyaya yayılmış olması böylesi bir toplatmayla sorunu çözmenin imkânsızlığını gün be gün ortaya çıkarıyor ve bu hakikat zamanla bir kabule dönüşüyordu. Ok yaydan fırlamıştı ve geri dönüşü yoktu; üstelik balık ile deniz özdeşleştikten sonra ne denizi kurutmaya çalışmanın, ne de denizin içindeki balığı öldürmenin ne denizi ne de balığı ontolojik olarak öldüremediğini tarih defalarca güncellemişti ve güncellemeye devam ediyordu.     

1995’ten sonra Kürdistan’da binlerce evin damında ya da balkonunda beliren ‘çift çanak’ birkaç yıl içerisinde inanılmaz bir topografyaya yayılarak zamanla ‘hangi mahallede kaç yurtseverin yaşadığını’ rakamlarla anlatan ve politik mesajını ‘biz buradayız’ üzerinden ilan eden bir politik beyanat imgesine dönüşmüştür.  Aynı yıllarda devlet asabiyetinin fobik ve alerjik imajlar koleksiyonuna dâhil olan çanak antenler, aynı zamanda yoksul mahallelerde göreli de olsa sosyo-ekonomik durumu daha iyi olan bir evde toplanan komşuların MED TV’ye odaklanan saygılı bakışları bir dönemler radyonun, radyodan önce dengbêjlerin evlerde bıraktığı boşluğu yeniden dolduran ve can çekişen bir geleneği geri çağırma ritüeline dönüşüyordu. Bir farkla: Daha dikkatli ve daha disiplinli! Kürdistan’ın birçok evinde, MED TV’nin açılışında başlayan Ey Raqîp ile saygı duruşuna geçen ve marş bitene kadar yerine oturmayan binlerce insanın yanında iki ineğinden birini satıp çanak satın alan yoksul bir köylünün hikâyesi, Kürtlerin MED TV’yi ve MED TV’nin temsil ettiği değer skalasını ne kadar yüksek bir yere yerleştirdiklerinin bir tezahürü gibiydi.

1990’ların başından itibaren özgürlük hareketinin hayatı baştan başa dönüştüren kurucu şiddetine paralel olarak gelişen karşı kültür inşasında MED TV’nin Kürt dünyasına dahil olması, Türk egemenlik sisteminin ‘görünmezse yoktur’ üzerine kurulu inkar stratejisini her taraftan parçalayan tarihsel bir müdahaleye dönüştü.   Devletin özel savaş aygıtı gibi çalışan medyasının dezenformasyonunu tersyüz ederek hakikati deşifre eden MED TV’nin nasıl bir tarihsel misyon yüklendiğini iyi anlatan hikayelerden biri, Amed’te kendisiyle röportaj yapılan bir yurttaşın şu beyanında gizlidir: ‘Çanak varsa doğru vardır!’

Medyanın ve özellikle televizyonun gündelik hayatın belirleyeni olduğu bir dönemde, Kürtlerin arasına örülen kolonyal bariyerlerin dağıtılmasında ve neredeyse yeryüzüne dağılmış bütün Kürtler arasında standardize olmuş bir politik dilin oluşmasında MED TV’nin bir katalizör görevi üstlenerek dört ayrı lehçede yayın yapması Kürtlerin ulusal birlik düşüne güç veren bir öznellik kazanmasını sağlamıştır. MED TV’nin açıldığı güne kadar Türk televizyonlarından Türkçeleştirilmiş bir Kürtçe şarkıyı dinlerken içinde geçen bir Kürtçe kelimede bile duygulanan Kürtler artık MED TV’den neredeyse her gün ‘Ka welatê min Kurdistan’ şarkısını dinlemeye başlıyordu. Tıpkı, sömürgecinin sömürge bireyine ait olanı ona kırıntılar halinde verirken sömürge bireyinde beliren ‘kederli neşeden’, sömürge bireyinin kendi emeği ile var ettiği sofraya otururken ki ‘doygunluk neşesine’ geçişi gibi… Sadece bu yönüyle bile tarih boyunca Kürdistan’daki duygular sosyolojinde en büyük dönüşümü yaratan dinamiklerden biri de MED TV olmuştur.

MED TV, salt Kürtlüğün bir kültürel direniş odağı olmamış aynı zamanda Kürtlere dair bütün politik gündemin merkezi beyanat alanına dönüşmüş, siyasal öncülerin halk ile kurduğu ilişkide bir köprü ve siyasal alanın organizasyonunda bir çağrıcılık işlevi üstlenmiştir. Batı dünyasının başından beri rüşvet ve ihale üzerine kurulu ‘hak ve özgürlükler’ alanı, defalarca MED TV’nin yayın lisansını iptal etmiş, banka hesaplarına el koymuş ve Kürtlerin çok da yabanı olmadığı ‘sürgünün içinde sürgün’ durumunu süreklileştirmiştir. Buna rağmen, kapatıldığı odanın duvarlarını yıkma konusunda Kürtlerin yüzyıllara dayalı inadı ve mahirliği, sözü ve hakikati bir şekilde o gediklerden halka ulaştırmaya devam etmektedir.

Kolonileştirilen bir coğrafyanın ‘tekinsiz’ doğasının ‘bilinebilir’ kılınması için kolonyalist, kolonileştirdiği coğrafyanın hiçbir tarihsel, coğrafik ve kültürel gerçekliğini esas almadan bir sömürge haritalandırmasına gider. Kürtlerle ilgili bütün kültürel haritalandırmaların stratejik hedefi Vatan Gazetesinin 1953 yılında hazırladığı Hakkâri Dosyası adlı ekte geçen ‘Cehennem Gibi Vadilerden Geçtik ve Hakkâri Denilen Meçhul Şehir’ manşetlerinde gizlidir. O gün atılan manşetin 1970’lerdeki ardılı Ferit Edgü’nün daha soldan yazdığı ama beyazın başöğretmen tavrını asla bırakamadığı ‘Hakkâri’de Bir Mevsim’ adlı filmi ise günümüze tevarüs eden medyatik ayağı ise TRT Kurdî denilen kanaldır. Bu kanal, geniş ölçekli ve ayrıntılandırılmış kolonyal haritanın ‘Kürdün kendi anadiliyle kendini aşağıladığı ve oto-kolonyalizmin yeniden üretildiği’ alanına sabitlenmiştir.  MED TV ve ardılı olan bütün kanallar, tam da bu bağlam içerisinde kolonyalist haritaların kuşatıcılığının hükümsüz kılındığı ve Kürdün yüzlerce yıllık anlam ve değer savaşının devrimci bariyerlerle örüldüğü bir ‘vaha’ işlevini görmektedir. O vahanın Kürtlüğe açılan bütün kapıları, sabahları hala Ey Raqîp ile açılıp gece yarıları Ey Raqîp ile kapanmaya devam ediyor…