WÊJE HETA KU DERÊ DIKARE JI POLÎTIKAYÊ BIREVE?

  

‘Nezanîna bîrdoziyê ji nezanîna ziman tê…’

  Maxim Gorkî

 

Weje: Çawa u Ji Bo Ke?

Ger wêje karekî şoreşgerî be çeka wêjeyê jî divê bibe bang û avazên bibandor! Wêje çendî xwe ji qada polîtîk bide paş jî li gor rewşa civak û dîrokê teşe digire. Ev, wek çarenûsa wêjeyê ye. Piranî jî wêjeya kurdî bi tu awayî nikare xwe ji kurdayetiya ku îro seranser bûye vîzyoneke polîtik bişo yan jî jê bireve. Kurt û kurmancî kurdbûn û wêjeya bi zimanê kurdî hatiye nivîsandin bixwe seranser qadên polîtîk in.

Gotina bingehîn a hemû wêjeyên, ku di bin bandora nêzîkbûnên ku mirina îdeolojiyan îlan kirî de mane, nexasim jî edebiyata post-modern ev e: “Hûn nivîskar qedirbilind in! Ger gel deryayek be hûn nekevin nava wê deryayê; ku hûn bikevinê hûn ê bibin alîgir û heqîqetê winda bikin. Li qeraxa deryayê bisekinin û li wir berhemên xwe biafirînin. Hûn çend dûrî gel û civakê bin hûn ê hind nêzî rastiyê bin…” Belê; mixabin, di roja me de nêzîkatî û hewldana sereke ya xweperestî (narsîzm) û hîçperestî (nihîlîzmê) ya di warê huner û wêjeyê de ev e û her tim xwe bi awa û şêwazên cuda nû dike.

Armanca bingehîn a vê sekn û nêzîkbûnê seranser li ser xeteke birdoziyê dimeşe û armanc ew e ku nivîskar ji qada polîtîk û etîk dûr bikeve. Nivîskarê navdar Marquez dibêje: ‘Peywira herî mezin a nivîskara/ê şoreşger ew e ku baş binivîse’. Bêguman, etîk û estetîk bi hev ve girêdayî ne. Lê belê di nav vê rastiyê de hin xefik jî hene. Mînak, tenê nêzîkatiyek li ser bingeha retorîkeke baş û vegotineke estetîkî xwe dixemilîne, dikare berxwedan û wêrankirinê jî di nav xwe de tarî bike an jî di nav wê estetîzasyona bilin de bitepisîne. Ev rev û bazdan çiqas ji rastiyên tûnd û talûke dûr bikeve ewqas dibe hewldaneke xwespartina qadên konformîzmê jî. ‘Li aliyekê wêjekara/ê reş’, bi zimanekî efsûnî mexdûrbûneke giran li gel melankoliya Rojhilatê di nav rûpelên xwe de dinexişîne. Li aliyê din wêjekara/ê’ spî jî têkiliya wê melankolî û berxwedana reşikan ji hev qut dike û li gel mîstîfakasyoneke bêhempa jiyana xwe ya hedonî û bohemî berdewam dike. Li gel qelûn, wiskî, pirtûkxaneyeke dewlemend û odeya xwe ya li akademiyê yan jî li plazayeke biha…

Wêjeyek çend xwe ji gerdûna exlaqî û polîtîk veqetandibe di nav xwe de ewqas jî îdeolojîk e, her çend îdîa dike ku ew ne îdeolojîk e jî. Ma berhemeke wêjeyê di nav têkiliyên teng ên civaka elîtên çandî de bibe berhemeke bazara çandê gelo ev berhem ne îdeolojîk e? Di nava vê bazarê de ew berhema li ser retorîka ‘nivîskar bêalî ne’ hatî afirandin û xwe ji qadên têkoşînê dûrxistî ne ideolojîk e? Îro gelek nivîskar ji ber ku rehetiya xwe naxwazin winda bikin bi retorîka ‘wêje serbixwe ye’ rewa dikin. Lê bele ev sekna ji tirs û çewtiyê tê divê viya ji bîr neke: inkarkirina birdoziyê jî helwesteke birdoziye.

Mixabin, piranî jî li van salên dawiyê, vegotineke wêjeyî ya ku tinazên xwe bi têkoşîna dij-kolonyalîst dike û bi domdarî hewl dide ku dilê ‘desthilatdara/ê spî’ xweş bike, wek teniya sêlê ketiye ser rûyê wêjeya kurdî. Jehra ku di dibistan û zanîngehên pozîtîvîst ên kemalîzmê de li giyana me hatî derzîkirin li pêşiya wêjeyeke dij-kolonyal astenga herî mezin e. Heta ku em kodên deshilatdaran ên li ser derûnî, ziman û hişmendiya me hatî çandin neşkînin mixabin nivîsandina kurdî jî tena bi serê xwe nikare me bibe ber bi wêjeyeke seranser kurdî û kurdewar.

Ger di kûrahiyên berhemeke wêjeyî de bîr, birdozî, polîtîka, civaknasî û felsefe tune be ew berhem pêşiya berhemên resen û jêhatî ên ku wê derkevin holê jî asteng dike. Ji ber ku berhemên wiha, xwediyê peyvê jî xwediyê serpêhatiyê jî dikuje. Ev bi awayekî eşkere dagirkirina qadekê girînge jî. Ji ber ku roman an helbesteke herikbar, veguherîner, wêrek û bedew ji mêjiyekî ku li ber lingê dagirkeran ji tirs û xofê wek kevir hişkbûyî dernakeve! Wêje li ser hişmendiyên wêrek ên ku dixwazin cîhanê veguherînin şîn dibe. Wêjekar dema li nirxên mirovatiyê xwedî derdikeve nikare pişta xwe bide war û wargehê xwe û wan paşguh bike. Wek şanoger û nivîskarê mezin Bertolt Brecht gotiye: ‘Ger piştî ku we berhemeke wêjeyî afirand an jî we xwend û temaşe kir, hûn neketibin nav deryaya pirs û şik û ramanan mixabin ew berhem berhemeke pûç û vala ye.’

Ew zanyar û nivîskarên demekê li ser qatên herî jor ên zîgûratan û li pirtûkxaneyên qesr û qonaxên qiral, şah û padîşahan dinivîsîn îro xwe kişandine qatên avahiyên bilind, rezîdans û li ser palgehên nerm û germ! Ew ji me re tiştekî nabêjin. Me dikin hilgir, xulam û xidamên peyvên xwe yên lewçe û çivêl.

Riya Hebûn û Xwebûnê: Wêjeya Şoreşger

Serdest, ji gotinên şerker û berxwedêr hez nakin. Ew gotinên serçemandî, bindestî û rebeniyê tercîh dikin û ew berhemên li ser van hestan avabûyî wek wêjeya bilind ji girseyan re destnîşan dikin. Di dîrokê de kêm dîktator hindî Hîtler û Mussolînî pesnê nivîs û berhemên futurîst didin. Helbestavanê mezin ê îspanyolî Garcia Lorca wexta wê bê înfazkirin faşîstên Franko lûleyên tifingan didin singê wî ew jî kulma xwe ya destê çepê bilind dike û helbesta xwe ya dawiyê dixwîne: ‘Mirovê/a ku ne azad e çi ye? Ji min re bêje Mariana. Ka bêje ez çawa dikarim ji te hez bikim? Ger ez nikaribim azad bibim. Ez çawa dikarim dilê xwe ji te re vekim, Ger ev dil ne yê min be?

Wêje, wek sêr û efsûneke ku dûrahiya di navbera nivîskar û xwîner de ji holê radike. Wêje, ger bi şêwe, peyv dilxwaziya xwe nikaribe riya hebûn û xwebûnê veke, riya biyaniyê û xwebiyaniyê vedike. Kesên ku ji ava kaniyên kevneşopiya axa Kurdistanê vexwaribin û ji civatên dengbêj, pîremêr û pîrejinan sûd wergirtibin vê rastiyê baş dizanin. Ne vegotinên giregir û peyvên bilind, tenê vegotinên zelal ku ji nirxên bingehîn ên gel hatine wergirtin dikarin girêdaneke xurt di navbera xwediya/ê gotinê û guhdêr birêsin. Têkiliya gel, nivîskar û têkoşînê jî li ser ve kontekstê didome û mezin dibe. Mînak, dema ku nivîskareke/î kurd berê xwe dide rastiya gel û welatê xwe, li aliyekî çîrokên sirgûn, îşkence, wêranî û koçberiyê, li aliyekî din jî berxwedaneke mezin dibîne. Nikare ji vê rastiyê bireve; mirov çend ji rastiya xwe bireve ew rastî ewqas bi hêztir bi ser mirov ve tê Wek Lacan dibêje: ‘Tiştê hatî tepisandin wê teqez rojekê vegere; dereng an jî zû...’

Li ser têkiliya di navbera wêje û jiyanê de helbestvanê nemir ê kurd Hêmîn Mahabadî dibêje: 'Ger hunermendek tevahiya jiyana xwe wek çeperekê li pişt gotina xwe rêz neke, peyva wê/wî jî wek jiyana wê/wî vala ye û ev jî xwexapandin e…'