‘Ölüm anlamında
yenilmiş bir halkın yaşama egemen olma şansı yoktur…’
Butler
Nekropolitika,
yaşamın aslında ölümün iktidarına tabii kılındığı iddiası üzerinden bakışımızı biyoiktidarın
yaşam üzerindeki egemenlik alanından iktidarın ölüm üzerindeki egemenlik
alanına çevirmiştir. Nekropolitika kavramını ilk kez literatüre kazandıran
Mbembe,nin ‘ölümün denetlenmesi, iktidarın dışlaşmasıdır’ iddiası, gücünü
‘egemenlik gücünün kimin yaşayıp kimin ölebilir kararına muktedir oluşundan
alır’ tezinden alır. Tam da bu eşikte direniş, kurban, yas ve feda diyalektiği
gibi olgular üzerine yeni bir okumanın imkânı ve uzun bir külliyatın yolu
açılmıştır.
Özellikle
1990’ların başından itibaren Kürdistan’da terörle mücadele stratejisine koşut
olarak yaygınlaşan ‘kaybettirme’ pratiği, devletin nekropolitik karakterinin
yarattığı yüzlerce vahşet ve direniş hikâyesini direnenlerin hafızasına
kaydettirmiştir. O hikâyenin her yerine serpişmiş olan soluk fotoğraflar o hikâyenin
her biri ayrı bir hikâyeyi anımsatan, direnişe ve yüzleşmeye çağıran birer
tablo gibidir. Bu gün geldiğimiz tarihsel kesit, J. Berger’in
‘Anımsanan şey hiçlikten kurtulmuştur, unutulan şey ise terk edilmiştir’
tezine uygun bir karakter kazanarak kayıp yakınlarından sadece bir kesimin
direndiği, diğerlerinin ise melankolik bir yas ile sessizleştiği ikili bir
düzlem yaratmıştır.
Ertelenmiş
ya da tutulmamış yas ile hafıza ilişkisinde asli hikâye, ölüyü görünmez kılma
(kaybettirme ve mezarsız bırakma), hem ölümün hem de ölünün mekân dışına
itilerek Butler’in deyimiyle kırılgan/laştırılmış hayatların statüsünün askıya
alınması ile başlar. Meşru olmayan yaşamların yok edilmesiyle başlayan bu
düzenekte iktidar, belli bir yas hiyerarşisi kurarak ‘yüceltilen şehitlik’ ile ‘leş
ya terörist’ imgesine sıkıştırılan iki ayrı kategori üzerinden insani bir değer
farkını da yeniden dolaşıma sokar.[1] Biyolojik
bir ırkçılığın eşlik ettiği ve her türlü etiğin devre dışı kaldığı bu düzlemde
devletin bakışında kurban, zaten meşru olmayan bir hayattan gelmiştir ve her
türlü ölüm revadır!
Kaybettirilenin
ardında kalanların umutsuzluk ve karamsarlığı bir ömür taşıyabilmesi ve ölünün
bir direniş motivasyonuna dönüşmemesi için yakışıksız (mezarsızlık) bir ölümle
ölümün haysiyeti yerle bir edilir. Yerin üstünde yeri olmayanın yerin altında
da yeri olmamalı kuralı işletilerek ölü ve ölünün ardında kalanların yası
belirsiz bir uzama hapsedilir. Devlet, sadece mezara ve gömülme hakkına değil
hatıranın kendisine de el koyar! Humanitas (insan) humando (gömmek), Mirov/Mordem
(insan) mirin (ölüm) arasındaki etimolojik ve semantik bağı düşündüğümüzde
mezarlar aslında ölünün zamana (tarihe) ve mekâna (toprağa/ülkeye) iz düşürdüğü
ve kaydedildiği bir uzamdır.[2]
Bir
insanı ya da topluluğu tarihten ve coğrafyadan silmenin en kestirme yolu onu
hem biyolojik hem de sembolik alandan tamamıyla silmektir. Kayıp tam olarak
temsil edilemezse bile hatıraya, fotoğrafa, yeni doğan bir çocuğun ismine
sembolik olarak kaydedilir. Sembolik alana kaydedilmemiş her kayıp bir travma gerekçesi
olur; bilinç bile belleği kontrol edemez hale gelir ve zamanla o hatıra her yerde
gözlerimizin içine bakan hayali bir imgeye dönüşür. Freud (1917) [3] İşte
tam burada ağır bir kederin yanına uzlaşımsız bir öfkeyi alan bir kayıp yakının
elindeki kaybının soluk fotoğrafı bütün unutkanlıkları askıya alır; hem bir
ilaç hem de bir zehir gibi insanın ruhuna tevarüs eder o fotoğraf. Çünkü Deridda’nın
deyimiyle: ‘temsil, tanıklığın hem ilacı hem de zehridir…’[4]
Ortada
ölüsü olmayan bir ölünün yasını tutmak, hem ölen için hem de yas tutan için
yaşam ile ölüm arasındaki belirsiz bir uzamda sonsuza dek asılı kalmaktır.
Hayat ile ölüm arasına sıkışma gayri insani bir insanlık haline dönüşür ve
Butler’in dediği gibi ‘yası tutulmayan hayat,
hayat olmaktan çıkar…’ Hangi ölüm
için yas tutulup hangisine tutulmayacağı, ölen kişinin iktidar tarafından
‘insan’ olarak kabul edilip edilmediği koşuluna bağlanmıştır. ‘Bir gün çıkıp
gelecekler’ umudu, acımasız bir melankolik şüpheyi canlı tutup geride kalanın
yasını sonsuzlaştırabilirken aynı zamanda o umudun devrimci bir öfke üzerinden
örgütlenmesini de sağlayabilir.[5] Duvarlarımızda
asılı duran ya da her cumartesi günü annelerimizin ellerindeki kayıplarımızın
soluk fotoğrafları bize reva görülen süreklileştirilmiş bir ölüm halinin
izdüşümleri gibidir. O soluk fotoğraflarla her göz göze geldiğimizde
ölülerimizin o bakışları, bizleri borçlu kılar, ödev yükler, sorumluluk
hatırlatır ve bizi unutuşa karşı devrimci bir hatırlama eylemine davet eder. Ölülerimizin Rilke’nin deyimiyle ‘Ölüm
olmayan bir ölümde yok olmaması’[6]
için Barış Anneleri ve Cumartesi annelerinin toplandığı her alan hem
ölülerimizi bu güne çağırdığımız hem de ölüyü ölüm dışı bir mekâna mahkûm
etmeye çalışan iktidara karşı bir direniş ve itiraz sahnesi görevini
görmektedir.
Rilke,
‘Haysiyetli ve yakışık alır bir ölümün insanın içinde taşıdığı çok güçlü bir
arzu’ olduğunu söyler.[7] Nazile
Kalaycı’nın deyimiyle ‘Ölümün haysiyeti sorunu ve ölüm/etik/hukuk bağlamı
modern öncesi, hatta hukukun en arkeik dönemine kadar uzanır.[8] Genos dönemi neredeyse boydan boya ölüler ve
atalar kültünün etkisi altında bir form kazanmıştır. Ata ölüsüne tapınmanın
amacı atayı ölümsüz kılmaktır. Bu ölümsüzlük hali, aynı zamanda toprağa kök
salma ve gömüldüğü yerde o kabilenin yerleşik olduğuna dair bir sınır ilandır.
Ata kültüne tapma aileyi, kabileyi bir arada tutan bir bağ ve işbirliğini
yeniden üreten bir mekanizma olmanın yanında, geçmiş, şimdi ve yarının bağını
aynı anda ‘an’ın içine yerleştirilmesidir. Yaşam ve insan merkezli dinlerin
ölüyü öte dünyaya havale etmeleriyle başlayan uzun serüven, sekülarizmin mitik
inşayı yok ederek ölümün haysiyeti sorununu etiğin alanından alıp hukuk alanına
hapsetmesi ile ölü üzerinde her türlü tasarrufun meşrulaştığı bir vahşet
dönemine girildi. Sekülarizmin ölümün ahlaksal normlarını paramparça etmesi ile
sayıları milyonları bulan mezarsız ölüler arasında dolayımsız bir bağıntı
vardır.
‘Gerçek
yas, kişinin kayıp tarafından ele geçirilmeye razı olmasıyla tutulabilir. Bu
aynı zamanda ötekine teslim
olmaktır. Politik özne olmanın ön koşulu bu melankoliyi ya da yitenleri şimdide
tutmaya adanmış uzlaşımsız yastır.’
W. Benjamin
Benjamin,
aslolan tarihçi değil tanıktır derken bütün işaret levhaları bizi Cumartesi ve Barış
Annelerine doğru götürür. Çünkü temsil edilemez olanı tarihin her döneminde kamusal
alana taşıyan tarih değil bizzat tanığın kendisidir. Tam da bu eşikte
tanıklığın etiği sorunu devreye girer. Çünkü ölen konuşamaz, tanık tanıklığına
kendi öznel yargılarını ve duygu dünyasını katmadan aktaramaz, hayatta
olmayanın adına konuşmanın ağır etik yükü altında ezilme durumuna karşı kısmen
de olsa Levinas’ın etiği imdadımıza yetişir. Hem bir tanıdık hem de bir yabancı
olan ötekinin yüzü ve hatırası onun gözlerimizin içine bakan şok edici
bakışında toplanır.[9] Levinas (1997) Bizi o an
rehin alan, bireyselliğimizi ve belirlenimlik sınırlarımızı paramparça eden o
bakışlar bizi dönüştürür, o bakışın bize yüklediği anlam bize ödevler yükler,
hayatta kalma hakkımızı askıya alır. Bu ağır sorumluluk kipi, yüzü karşıma
değil üstümde bir yerde konumlandırır. Yitirdiklerimizin resimlerinin her zaman
bizim başımızın üstünde durmasının nedenini başka türlü nasıl açıklayabiliriz
ki?
İktidarların karısını gün ışığına çıkarmak isterken
Orpheus’a ödettiği ağır bedelin bir benzerini bu gün her eylemde tartaklanan,
gözaltına alınan ve kamusal alanda görünürlükleri tamamıyla silinmeye çalışılan
kayıp aileleri ödemektedir. Çünkü yaşayanı ölü üzerinden cezalandırmak
iktidarların arkeik döneminden bu güne kadar devam ettirdikleri bir iktidar
stratejisidir.
Geçmişin bütün tekinsizliğine rağmen her gün gözlerimizin
içine bakan ölülerimizin gözleri ile Plaza De Mayo’dan Galatasaray Meydanına
oradan Batman ve Gever’in ara sokaklarına kadar serpişmiş ailelerin gözleri
bakışmaya devam edecektir. O bakışlarda, hem geri adım atmayan direngen bir
itiraz hem de Orpheus’un sonsuz yası her an göz göze gelmeye devam edecektir. Ta
ki kayıplarımızın hiçbir zaman ulaşamayacağımız gözlerine bakarak o büyük
müjdeli günün müjdeli haberini ulaştırıncaya dek. Çünkü onlar bizim ölmemiş
ölülerimizdir ve usulünce gömülmedikleri o toprakların bir yerlerinden ancak
kurtuluş günü dirilip gelebileceklerdir. Yenilecek olursak da ‘geçmişi, bu günü
ve geleceği’ hep birlikte kaybedip Orpheus’un sonsuz yasına ve melankolisine
gömülüp kaybolacağız.
[1] Derya
Aydın, “Kürdistan’da Direnişe Dönüşen Yas: Cumartesi Anneleri, Barış Anneleri
ve MEYA-DER Deneyimi”, Jineoloji Dergisi, Sayı 11, Güz 2018,
[2] https://yeniyasamgazetesi5.com/arafta-kalmak-tarih-mezarda-baslar/
[3] Aktaran:
https://www.e-skop.com/skopbulten/sanat-ve-olum-hayaletler-olum-yas-ve-taniklik-sorunu/2221
[4] Aktaran:
https://www.e-skop.com/skopbulten/sanat-ve-olum-hayaletler-olum-yas-ve-taniklik-sorunu/2221
[5] Derya
Aydın, “Kürdistan’da Direnişe Dönüşen Yas: Cumartesi Anneleri, Barış Anneleri
ve MEYA-DER Deneyimi”, Jineoloji Dergisi, Sayı 11, Güz 2018,
[6] Derya
Aydın, “Kürdistan’da Direnişe Dönüşen Yas: Cumartesi Anneleri, Barış Anneleri
ve MEYA-DER Deneyimi”, Jineoloji Dergisi, Sayı 11, Güz 2018,
[7] Derya
Aydın, “Kürdistan’da Direnişe Dönüşen Yas: Cumartesi Anneleri, Barış Anneleri
ve MEYA-DER Deneyimi”, Jineoloji Dergisi, Sayı 11, Güz 2018,
[8] Aktaran:
Derya Aydın, “Kürdistan’da Direnişe Dönüşen Yas: Cumartesi Anneleri, Barış
Anneleri ve MEYA-DER Deneyimi”, Jineoloji Dergisi, Sayı 11, Güz 2018,
[9] Aktaran:
https://www.e-skop.com/skopbulten/sanat-ve-olum-hayaletler-olum-yas-ve-taniklik-sorunu/2221
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder